در صنعت طلا و جواهر، اطمینان داشتن از اصل‌بودن و تعیین دقیق عیار فلز، اهمیت خیلی زیادی دارد. یکی از ابزارهای سنتی و کم‌هزینه برای این تشخیص طلا از غیر طلا «سنگ محک» یا «سنگ لیدی» است؛ سنگی سیاه از جنس سیلیسیوم و کوارتز که با ویژگی مقاومت در برابر اسید، امکان تشخیص طلای واقعی از بدل را فراهم می‌کند. دقیقا همان چیزی که هر طلا فروشی به آن نیاز دارد!
اگرچه این روش در موارد صنعتی جای خود را به تکنیک‌های مدرن‌ترین مثل XRF یا آزمون آتش داده است، ولی در طلافروشی‌ها و کسب‌وکارهای کوچک هنوز رایج است و کاربرد دارد.
در این مقاله با کاربرد، روش‌های استفاده، مزایا، محدودیت‌ها و نکات ایمنی مرتبط با «سنگ محک» آشنا می‌شویم؛ موضوعی که می‌تواند برای هر جواهرفروش یا علاقه‌مند حوزه طلا، مطلب ارزشمندی باشد. پس پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مقاله با حجره همراه باشید.
سنگ محک (Touchstone) چیست؟ آشنایی با ساختار سنگ محک
سنگ محک یا پتکی ابزاری سیاه‌رنگ است که از جنس سیلیسیوم و کوارتز ساخته‌شده و سطحی دانه‌ریز دارد؛ این ویژگی سبب می‌شود اگر فلز نرمی روی آن بکشیم، رد آن باقی بماند و قابل بررسی شود.
این سنگ که در بازار با نام «سنگ لیدی» نیز شناخته می‌شود، برای تشخیص عیار و تشخیص طلای خالص از بدل کاربرد دارد. در واقع پس از کشیدن یک یا چند خط از طلای مشکوک روی آن، می‌توان با کمک اسید مناسب، واکنش را مشاهده و ارزیابی کرد.
نحوه‌ی استفاده از سنگ محک
۱. ابتدا قطعه‌ی طلای مشکوک را چندین بار (برای اطمینان حدود ۲۰ بار) روی سنگ محک می‌کشیم تا خط و رد مشخصی روی سنگ به‌جا بماند.
۲. سپس قطره‌ای از تیزاب سلطانی (Aqua Regia)، نوعی اسید ترکیبی از اسید نیتریک و کلریدریک را، روی رد ایجاد شده می‌ریزیم.
۳. حالا منتظر رفتار خط طلا پس از واکنش می‌مانیم که سه حالت می‌تواند داشته باشد؛ یا بدون تغییر می‌ماند که نشان می‌دهد عیار طلا برابر یا بیشتر از عیار اسید است، یا کم رنگ‌تر می‌شود که نشان می‌دهد عیار طلا کمتر از عیار اسید است و یا به طور کل محو می‌شود که نشان می‌دهد فلز مورد بررسی طلای واقعی نیست یا درصد طلای آن بسیار کم است.
با تکرار این مراحل و استفاده از اسیدهای عیارشده مختلف (مثلاً ۱۸ یا ۲۲ عیار)، می‌توان به سطح تقریبی عیار طلای واقعی دست یافت.
مزایا و معایب سنگ محک
استفاده از سنگ محک چه مزایا و معایبی دارد؟
استفاده از سنگ محک برای تشخیص عیار طلا، روشی قدیمی، اما کاربردی است. قطعا وجود برخی مزایا برای این روش باعث شده تا این روش سال‌ها مورد استفاده‌ی متخصصان قرار بگیرد، اما خوب است در کنار این مزایا، نگاهی هم به محدودیت‌های این روش بیندازیم. در ادامه هر دو این‌ها (مزایا و معایب) را بررسی می‌کنیم:
مزایای استفاده سنگ محک:
- ساده و سریع بودن کار با آن
- عدم نیاز به تجهیزات گران‌قیمت
- مناسب برای طلاهای کم‌وزن یا ورقه‌ای
- قابل‌استفاده در فروشگاه‌ها و بازارهای خرد
معایب استفاده از سنگ محک:
- نداشتن دقت کافی برای قطعات حجیم یا توپر
- عدم توانایی در تعیین عیار دقیق
- نیاز به مهارت در تحلیل واکنش و استفاده صحیح از اسید
روش‌های مکمل و جایگزین سنگ محک
در کسب‌وکارهای بزرگ‌تر، برای دقت بالاتر و اطمینان بیشتر، از ابزارهای مدرن و آزمون‌های دیگری به غیر از آزمون سنگ محک (Touchstone Test) هم استفاده می‌شود. البته پیشنهاد می‌شود که این ابزارهای مدرن و سنتی به عنوان مکمل یکدیگر استفاده شوند تا بهترین نتیجه را حاصل کنند.
از این روش‌های جایگزین می‌توانیم به دو مورد اشاره کنیم:
۱. X-ray Fluorescence (فلورسانس پرتو افکنی ایکس): غیرمخرب، سریع و دقیق برای تعیین ترکیب آلیاژ و تشخیص طلا از بدل. در این روش نمونه طلا را در دستگاه XRF می‌گذارند و با تاباندن پرتوی ایکس به آن، ترکیب شیمیایی آن را مشخص می‌کنند. سرعت و دقت این روش بسیار بالاست اما هزینه‌ی تجهیزات و نیروی کار متخصص آن نیز قابل چشم پوشی نیست.
۲. Fire Assay (آزمون آتش): روشی تخریبی اما با دقت بالا برای تعیین خلوص و مقدار طلای موجود در مورد آزمایش شونده. در این روش نمونه طلا را ابتدا وزن می‌کنند. بعد از ذوب طلا، با افزودن مواد شیمیایی خاص، فلزات دیگر از طلا جدا می‌شوند. بعد از این مرحله دوباره طلا را وزن می‌کنند و عیار آن را مشخص می‌کنند. البته که این روش هزینه‌ی زیادی به نسبت روش سنگ محک دارد و تجهیزات و مواد خاص شیمیایی را می‌طلبد.
نکات استفاده از سنگ محک
نکات ایمنی که هنگام استفاده از سنگ محک باید به آن‌ها توجه کنید!
برای استفاده از سنگ محک به عنوان روشی برای تشخیص طلا از غیر آن، باید برخی نکات ایمنی را بسیار جدی بگیرید!
در نظر داشته باشید که استفاده از «تیزاب سلطانی» نیازمند دقت و تجهیزات ایمنی مناسب (دستکش، تهویه خوب، عینک محافظ) است. پس به هیچ عنوان بدون داشتن تجهیزات و امکانات مناسب، سمت استفاده از آن نروید؛ این اسید بسیار خورنده است و تماس آن با پوست یا دیگر تجهیزات شما، می‌تواند آسیب‌های بسیار جدی به بار بیاورد.
برای نگهداری و تمیز کردن سنگ محک نیز کافی است روی آن اسید بریزید، نمک بپاشید و سپس با آب شست‌وشو دهید. این روش طول عمر سنگ شما را هم می‌تواند بالا ببرد.
و در آخر
«سنگ محک» با معیارهای امروزی ممکن است ابزار دقیقی برای تعیین عیار طلا محسوب نشود، اما به خاطر سادگی در استفاده، سرعت بالا و هزینه‌ی کم، همچنان در بین فروشنده‌ها و کسب‌وکارهای مرتبط با طلا کاربرد زیادی دارد.
این سنگ از کوارتز و سیلیسیوم تشکیل شده و با ایجاد ردّ طلا با اسید، امکان تشخیص و ارزیابی اولیه عیار را فراهم می‌کند. با این حال، برای قطعات حجیم یا زمانی که دقت بالا نیاز است، دستگاه‌هایی همچون XRF یا روش Assay Fire که در بالا بیشتر توضیح دادیم، بسیار معتبرتر و دقیق‌تر هستند.
اگرچه روش سنگ محک جایگاه خود را دارد، اما برای اطمینان کامل، بهتر است از ترکیب ابزارهای سنتی و مدرن بهره برد. همچنین رعایت نکات ایمنی در استفاده از اسید و نگهداری صحیح سنگ اهمیت دارد.
در نهایت انتخاب ابزار مناسب باید با در نظر گرفتن نیاز، حجم کاری و بودجه شما همراه باشد. امیدواریم که بعد از خواندن این مقاله بتوانید بهترین ابزار را با توجه به نیاز خود انتخاب و تهیه کنید.
سوالات متداول
۱. آیا استفاده از سنگ محک عیار دقیق را مشخص می‌کند؟
خیر. این روش بیشتر برای تشخیص تقریبی عیار و تشخیص اصل از بدل مناسب است و برای دقت بالاتر باید از روش‌هایی مثل آتش سنجی یا اسید کاری استفاده شود.
۲. آیا می‌توان سنگ محک را در خانه استفاده کرد؟
در صورت رعایت ایمنی می‌توان این روش را در خانه هم امتحان کرد، ولی به خاطر اسید خورنده، باید از دستکش، تهویه مناسب و تجهیزات لازم استفاده کرد.
۳. چطور بفهمیم تیزاب سلطانی مناسب برای عیار ۱۸ یا ۲۲ است؟
تیزاب‌ها مطابق دستور تهیه و برچسب‌گذاری مشخص می‌شوند. برای تعیین عیار دقیق‌تر، لازم است اسید‌ها را با عیارهای متفاوت (مثلاً ۱۸ و ۲۲) انتخاب کنید.
